De Film, Defiant Requiem (provocerend requiem), gaat over een uitvoering van het requiem van Verdi, door gevangenen, in het concentratiekamp Theresienstadt, als troost maar ook als daad van verzet.

In tijden waarin mensen op brute en wrede manier met elkaar omgaan, bijvoorbeeld tijdens oorlog of in concentratiekampen, zoeken mensen vaak troost in de schoonheid van de kunst. Dat zie je nu, tijdens de oorlog in Oekraïne, zoekt men troost in muziek of andere vormen van kunst. Zo ook in concentratiekampen tijdens WOII, bijvoorbeeld in Theresienstadt.

Theresienstadt
Tussen 1941 en 1945 zijn meer dan 140.000 Joden in de Tsjechische vestingstad Terezín (Theresienstadt) geïnterneerd, nadat de oorspronkelijke bevolking was weggestuurd. Aanvankelijk werden vooral Tsjechische Joden in het kamp ondergebracht, maar vanaf 1942 werden ook Duitse, Oostenrijkse, Hongaarse, Deense en Nederlandse Joden naar Theresienstadt gedeporteerd.

De Joodse gevangenen leefden er onder onmenselijke omstandigheden: honger, ziekte en uitputting naast de terreur van de bewakers en de permanente dreiging van de transporten naar Auschwitz en Treblinka. Meer dan 30.000 mensen stierven in het kamp zelf, 90.000 zijn in de vernietigingskampen vermoord.

Onder de gevangenen in Theresienstadt waren veel intellectuelen, schrijvers, kunstenaars en musici, die uit propaganda overwegingen van de nazi’s enige ruimte kregen om lezingen, concerten, theateruitvoeringen en tentoonstellingen te organiseren.

Een van de gevangenen was de Tsjechische dirigent en pianist Rafael Schächter, die een partituur van Verdi’s Requiem bij zich had. Met een koor van 150 medegevangenen studeerde hij eind 1943 het ca. anderhalf uur durende muziekstuk in. Na lange dagen van zwaar en uitputtend werk leerden de koorleden, bij ontstentenis van meer partituren, de Latijnse tekst uit het hoofd.

‘We zongen voor de nazi’s wat we hun niet konden zeggen.’

Met de uitvoering van het Requiem, een schepping van ultieme menselijke beschaving, boden Schächter en zijn koor met moed en waardigheid weerstand tegen de gruwelijkste wreedheden die de mensheid ooit heeft gekend. Het zingen van het Requiem werd een daad van verzet tegen de nazi’s onder het motto: we zongen voor hen, wat we hun niet konden zeggen. Het Libera me (Verlos me!) kreeg de betekenis van ‘Bevrijd me’ en in het Dies Irae (Dag van toorn) zijn de nazi’s de slechteriken die op de Dag des Oordeels door God gestraft zullen worden.

De laatste uitvoering vond plaats op 23 juni 1944, in het bijzijn van vertegenwoordigers van het Rode Kruis en hooggeplaatste nazi’s, onder wie waarschijnlijk Adolf Eichmann. De medewerkers van het Rode Kruis hadden bedongen dat ze het kamp mochten inspecteren, maar kregen een sterk gemanipuleerd beeld voorgeschoteld.

‘De uitvoering was geen entertainment, het was een gevecht voor het leven’, vertelde een van de weinige overlevenden tientallen jaren later. Voor Rafael Schächter en de meeste koorleden kwam de feitelijke bevrijding te laat. Enkele maanden na het bezoek van het Rode Kruis werden ze vermoord in Auschwitz of in een ander kamp.

Rafael Schächter 
Pianist, componist en dirigent Rafael Schächter (1905-1944/45) werd in Braila in Roemenië geboren. Kort na de Eerste Wereldoorlog verhuisde hij naar Brno in Tsjechië waar hij aan het conservatorium compositie en piano studeerde. Een jaar later vertrok hij naar Praag, om daar naast zijn pianostudie een opleiding tot dirigent te volgen. In 1937 richtte Schächter een eigen ensemble op, Komorní Opera, dat vooral minder bekende barokstukken uitvoerde. Na de Duitse bezetting van Tsjechië op 15 november 1939 kon Schächter nog slechts privélessen en huisconcerten geven. Een jaar later werd hij naar Theresienstadt gedeporteerd. Naast wat kleren en toiletspullen nam hij in zijn koffer bladmuziek mee. Schächter vond snel aansluiting bij andere musici en het duurde niet lang voordat een kelder met een oude piano het centrum werd van allerlei muzikale activiteiten. Na dagen van twaalf uur dwangarbeid studeerden Schächter en een groeiend aantal gevangenen rondom die piano muziekstukken in, zoals Smetana’s komische opera De Verkochte Bruid.

Schächter moet in 1943 gevoeld hebben dat de tijd rijp was voor het van dood, verdoemenis, woede en smart doortrokken liturgische Requiem van Verdi. Erger kon het leven in het kamp niet worden. Met 150 koorleden, vier solisten en de pianist Gideon Klein studeerde hij het stuk aanvankelijk in het geheim in tot iedereen het aandurfde om het uit te voeren. Drie keer moest Schächter zijn koor opnieuw samenstellen, nadat koorleden waren gedeporteerd. Bij de laatste uitvoering stonden nog maar 60 zangers en zangeressen op het podium.

Op 16 oktober 1944 werden ook Schächter en zijn koorleden gedeporteerd. Hij overleefde Auschwitz en drie andere kampen, maar overleed tijdens een dodenmars.

Defiant Requiem 
Het verhaal van de Verdi-uitvoeringen in Theresienstadt kan vandaag worden naverteld, omdat enkele koorleden de verschrikkingen hebben overleefd. Toch duurde het ruim een halve eeuw voor het verhaal in grotere kring bekend werd. Murry Sidlin, dirigent en decaan van de Benjamin T. Rome Muziekschool van de Katholieke Universiteit van Amerika in Washington D.C., hoorde van Schächters Requiem en zocht de overlevenden op. Diep onder de indruk van de geschiedenis die hij van hen uit eerste hand te horen kreeg, besloot hij er een speciale voorstelling over te maken. Zijn concert-drama werd in 2002 voor het eerst uitgevoerd in Portland, Oregon, en kreeg de titel Defiant Requiem: Verdi at Terezín. In deze uitvoering vervlecht Sidlin de muziek met videofragmenten van interviews met overlevenden en filmbeelden van onder andere de nazi-propagandafilm Der Führer schenkt den Juden eine Stadt. Tussen de delen in verwoorden Sidlin en twee acteurs overgeleverde citaten van Rafael Schächter en andere gevangenen.

In 2013 ging de documentaire Defiant Requiem in première, die gaat over de totstandkoming van het bijzondere concert-drama. De film is sindsdien op verschillende festivals getoond en op de Amerikaanse televisie uitgezonden. Ook in Amsterdam is deze documentaire film inmiddels vertoond. De bedoeling was deze uitvoering en film te vertonen in voorjaar 2020 ter gelegenheid van 75 jaar bevrijding. Door de corona-perikelen kon dit niet doorgaan. Nu heeft het concert plaats gevonden in juni van afgelopen jaar in de Beurs van Berlage in Amsterdam, aansluitend is de film vertoond in theater Tuschinski in Amsterdam (zie stemmenvanverzet.nl).

Dodenherdenking

Zaterdag 4 mei 19.30

Concert

Zondagmiddag 9 juni 15 uur

Zomer expositie Henk Renting

Juli/augustus 2024